Šta je heraldika? Da li ste već čuli za ovaj pojam? Znate li njegovo pravo značenje? Ko su heraldičari i čime se oni bave?
Heraldika je naučna disciplina koja se bavi proučavanjem grbova i njihovih simbola, ali i njihovim dizajnom i prikazom. Pored proučavanja grbnog znamenja, ona obuhvata i srodne dislicipline kao što su veksilologija i geneologija. Naziv heraldika potiče od nemačke reči herald ili herold što znači glasnik.
U užem smislu heraldika je nauka o grbovima i kao takva smatra se pomoćnom istorijskom naukom. Ona ispituje poreklo amblema, oblast njenog proučavanja su simboli sa dubljim značenjem, kada i kako se koriste grbovi na zastavama, štitovima itd.
Pročitajte kako se ova naučna disciplina razvijala, koja su njena osnovna pravila, kako se koriste boje u heraldici i ko su bili heroldi.
Razvoj heraldike
Počeci heraldike datiraju još iz antičkog perioda kada su simboli upotrebljavani kao način razlikovanja ljudi ili skupova ljudi. U zapisima koji su ostavili antički autori Eshil i Vergilije postoje svedočanstva o prvim grbovima, odnosno naslikanim štitovima raznih starogrčkih klanova. Antički istoričar Herodot i pisac putopisa takođe beleži da su pripadnici drevnog turskog plemena Karani na svojim štitovima nosili izvajane skulpture kao znamenje.
Kao nauka o grbovima heraldika se prvi put pominje u 11. veku, pa se tako njen nastanak povezuje sa periodom krstaških ratova. Heraldičari tvrde da prvi krstaši nisu nosili nikakvo obeležje na štitovima, te da se vremenom zbog otežanog raspoznavanja vitezova javila potreba za označavanjem odeće i štita. Već tokom drugog krstaškog pohoda francuski kralj Luj VII zahtevao je sređivanje heraldičkih pravila. Prvi evropski vladar koji je imao ustanovljena pravila heraldike bio je nemački kralj Fridrih Barbarosa – ovaj pravilnik smatra se početkom prave heraldike.
Na razvoj grbova veliki uticaj su imali i viteški turniri koji su uvedeni sredinom XII veka. Vitezovi su koristili grbove kao lične simbole. Svaki vitez je imao svog herolda, osobu koja je bila zadužena ne samo za opis grbovnih znamenja, već i za njegovu izradu. Grb je morao biti unikatan, a herold bi kreirao jedinstven grafički prikaz porodičnog imena.
U heraldici se vlasnik grba naziva grbonosac ili armiger (na engl. coat of arms znači grb). Neki od čestih motiva na ratničkom štitu bili su orao, krst, lav u kombinaciji sa oružjem (na engl. arms znači oružje). U zavisnosti od porekla grbonosca i afiniteta heraldičkog umetnika varirao je i oblik štita. Grb je osim na štitu oslikavan i na plaštu, kacigi, i drugim insignijama, a kasnije i na zastavama.
Osnovna pravila heraldike
U početku razvoja heraldičke nauke grbovi su samo opisivani, dok se nije pojavio prvi značajan tekst o heradlici koji je napisao Konrad fon Mure. Prvim heraldičkim naučnikom smatra se Bartolo de Sasoferato (živeo je u 14. veku).
Heraldička pravila ustanovio je Klement Prinso u traktatu “Ugovor o štitu” (“Traite de blason“) iz 1416. godine. Pravila za sastavljanje elemenata u grbovima, odnosno blazoniranje, ustanovio je Klod-Fransoa Menestrije u 15. veku. U heraldici se period do kraja 15. veka naziva periodom žive heraldike (kada su heraldička pravila strogo primenjivana). Razdoblje od 16. do 19. veka poznato je kao doba kada se od pravila često odstupalo, pa se to uzima kao period mrtve heraldike.
Svaki grb i elementi grba regulišu se u skladu sa osam heraldičkih pravila.
- Nijedan grb ne sme biti identičan sa drugim grbom (mora se razlikovati makar u jednom detalju)
- Nijedna porodica ili organizacija ne sme imati u upotrebi više od jednog grba
- Heraldika prihvata samo ono što je heraldički pravilno, tj. grb koji poštuje pravila bez obzira na oblik figura i stepen estetike rada heraldičkog umetnika.
- Svaki grb ima desnu i levu stranu koji se određuju prema grbonoscu, a ne prema onome ko gleda. Pozitivni simboli i motivi idu na desnu, a negativni na levu stranu.
- Motivi na štitu su obojeni, a dopušteno je koristiti crvenu, crnu, zelenu, plavu, purpurnu i metalne boje – zlatnu, tj. žutu i srebrnu (belu).
- Štit u grbu može da se deli vodoravno, uspravno i koso (što asocira starost grba, odnosno da je taj grb nastao pre 13. veka). Ponekad je u primeni i kvadrirani štit.
- Grbovi vanbračne dece imaju koso postavljene grade, lente i prečke, i to sa leve na desnu stranu štita.
- Sjedinjavanje grbova dve ili više država ili porodica vršilo se tako što je grb pobednika postavljan u sredinu štita, a porobljeni, tj. pripojeni bili su oko njega. Grb muža je na desnoj, a grb žene je na levoj heraldičkoj strani štita ili u njegovom donjem delu.
Simbolika grbova
Kada su u pitanju simboli prikazani na grbu, govorimo o heraldičkim likovima (to su geometrijske figure) i o neheraldičkim, odnosno prirodnim. Prirodni likovi na grbu mogu biti živi – ljudi, životinje i biljke, ali i razna mitološka bića i nebeske pojave poput sunca, meseca, zvezda, munje, plamena i dr.
Ljudski likovi su najčešće prikazani kao glava (a nekad i cela figura) muškarca, dok se motiv žene ređe pojavljivao na štitu. Od životinjskih figura na grbu uglavnom je oslikan lav, kao simbol dostojanstva, veličanstvenosti i neustrašivosti. Motiv orla takođe je dominantan, a označava nadarenog, razboritog čoveka, okrenutog uzvišenim ciljevima. Primer je i srpski grb, čiji je glavni motiv dvoglavi orao, simbol snage, ali i jedinstva zemaljskog i nebeskog sveta.
Simbol zmaja kao branioca blaga jedan je od čestih na amblemima, kao soko i golub koji reprezentuju slobodu i vlast. Od biljaka u grbovima se najčešće nalaze plemenite biljke i cvetovi poput lovora, ruže, ljiljana i maslina.
Heraldika danas
U srednjem veku grb ili amblem predstavljao je uglavnom lično ili porodično obeležje. Kasnije su se pojavili i grbovi kao označitelji određene nacije, crkve, opštine, grada ili sela. U savremenom dobu govorimo i o korporativim amblemima koji se koriste kao obeležje kompanije i jedan od glavnih elemenata brendiranja.
Na osnovu toga koju oblast proučava heraldika se danas deli na državnu, crkvenu, akademsku, gradsku, porodičnu, kao i na sportsku (proučava grbove sportskih klubova i saveza).
Dok se u svetu, pogotovo u Engleskoj i Francuskoj, heraldika posvećeno proučava, u Srbiji trenutno ne postoje škole i institucije koje se bave edukacijom budućih heraldičara. Uprkos tome kod nas postoji veliki broj samoobrazovanih heraldičara i proučavalaca kako nacionalnih tako i porodičnih grbova.
